TÌM HIỂU VỀ THIÊN CAN, ĐỊA CHI, LỤC THẬP HOA GIÁP

Can Chi (Trung: 干支 ^{(Can Chi)}/ Gānzhī), đôi khi gọi dài dòng là Thiên Can Địa Chi (Trung: 天干地支 ^{(Thiên Can Địa Chi)}/ Tiāngān dìzhī) hay Thập Can Thập Nhị Chi (Trung: 十干十二支 ^{(Thập Can Thập Nhị Chi)}/ Shí gàn shí'èrzhī), là hệ thống đánh số thành chu kỳ được dùng tại các nước có nền văn hóa Á Đông như: Trung Quốc, Việt Nam, Hàn Quốc, Triều Tiên, Nhật Bản và một số quốc gia khác. Nó được áp dụng với tổ hợp chu kỳ sáu mươi (60) trong âm lịch nói chung để xác định tên gọi của thời gian (ngày, giờ, năm, tháng) cũng như trong chiêm tinh học. Người ta cho rằng nó có xuất xứ từ thời nhà Thương ở Trung Quốc.^[1]

Trong đời sống, hệ Can Chi được gọi đơn giản là 12 con giáp, với các loài vật như

	Mười hai con giáp
Tý (Chuột) · Sửu (Trâu) · Dần (Hổ) · Mão (Mèo/Thỏ) · Thìn (Rồng) · Tỵ (Rắn)  · Ngọ (Ngựa)  · Mùi (Dê) · Thân (Khỉ) · Dậu (Gà) · Tuất (Chó) · Hợi (Lợn)

Can

Ý nghĩa

Can được gọi là Thiên Can (tiếng Hán: 天干; pinyin: tiāngān) hay Thập Can (tiếng Hán: 十干; pinyin: shígān) do có đúng mười (10) can khác nhau. Can cũng còn được phối hợp với Âm-Dương và Ngũ hành.

Danh sách 10 can

Số	Can	Việt	Âm-Dương	Hành
1	甲	giáp	Dương	Mộc
2	乙	ất	Âm	Mộc
3	丙	bính	Dương	Hỏa
4	丁	đinh	Âm	Hỏa
5	戊	mậu	Dương	Thổ
6	己	kỷ	Âm	Thổ
7	庚	canh	Dương	Kim
8	辛	tân	Âm	Kim
9	壬	nhâm	Dương	Thủy
10	癸	quý	Âm	Thủy

Chi

Ý nghĩa

Chi hay Địa Chi (Hán: 地支; pinyin: dìzhī) hay Thập Nhị Chi (Hán: 十二支, shíèrzhī) do có đúng thập nhị (mười hai) chi. Đây là mười hai từ chỉ 12 con vật của hoàng đạo Trung Quốc dùng như để chỉ phương hướng, bốn mùa, ngày, tháng, năm và giờ ngày xưa (gọi là canh gấp đôi giờ hiện đại). Việc liên kết các yếu tố liên quan đến cuộc sống con người với Chi là rất phổ biến ở khu vực Đông Á và Đông Nam Á.

Danh sách 12 Chi

Số	Chi	Việt	Hoa	Nhật	Triều	Hoàng đạo¹	Hướng	Mùa	Tháng âm lịch	Giờ²
1	子	tý	zǐ	ね ne	자 ja	chuột	0° (bắc)	đông	11 (đông chí)	11 giờ đêm - 1 giờ sáng
2	丑	sửu	chǒu	うし ushi	축 chug	trâu	30°	đông	12	1 - 3 giờ sáng
3	寅	dần	yín	とら tora	인 in	hổ	60°	xuân	1	3 - 5 giờ sáng
4	卯	mẹo (mão hay mèo)	mǎo	う u	묘 myo	mèo (ở Trung Quốc, Bán đảo Triều Tiên, Nhật Bản,... được coi là thỏ)	90° (đông)	xuân	2 (xuân phân)	5 - 7 giờ sáng
5	辰	thìn	chén	たつ tatsu	진 jin	rồng	120°	xuân	3	7 - 9 giờ sáng
6	巳	tỵ	sì	み mi	사 sa	rắn	150°	hè	4	9 - 11 giờ sáng
7	午	ngọ	wǔ	うま uma	오 o	ngựa	180° (nam)	hè	5 (hạ chí)	11 giờ sáng - 1 giờ chiều
8	未	mùi	wèi	ひつじ tsuji	미 mi	dê (cừu)	210°	hè	6	1 - 3 giờ chiều
9	申	thân	shēn	さる saru	신 sin	khỉ	240°	thu	7	3 - 5 giờ chiều
10	酉	dậu	yǒu	とり tori	유 yu	gà	270° (tây)	thu	8 (thu phân)	5 - 7 giờ chiều
11	戌	tuất	xū	いぬ inu	술 sul	chó	300°	thu	9	7 - 9 giờ tối
12	亥	hợi	hài	い i	해 hae	lợn	330°	đông	10	9 - 11 giờ tối

Giờ Âm Lịch - Dương Lịch

Tương truyền ngày xưa có một người tên Đại Nhiêu đã lập ra Thập Can và Thập Nhị Chi để giúp người ta tính toán thời gian. Việc tính giờ cũng có liên quan đến tập tính của 12 loài vật:

• Tý (23-1 giờ): Lúc chuột đang hoạt động mạnh.
• Sửu (1-3 giờ): Lúc trâu chuẩn bị đi cày.
• Dần (3-5 giờ): Lúc hổ hung hãn nhất.
• Mão (5-7 giờ): Lúc trăng còn sáng (mắt thỏ ngọc/mèo sáng).
• Thìn (7-9 giờ): Lúc đàn rồng quây mưa (quần long hành vũ).
• Tỵ (9-11 giờ): Lúc rắn không hại người.
• Ngọ (11-13 giờ): Ngựa có dương tính cao nên được xếp vào giữa trưa.
• Mùi (13-15 giờ): Lúc dê (cừu) ăn cỏ không ảnh hưởng tới việc cây cỏ mọc lại.
• Thân (15-17 giờ): Lúc khỉ thích hú.
• Dậu (17-19 giờ): Lúc gà bắt đầu vào chuồng.
• Tuất (19-21 giờ): Lúc chó phải trông nhà.
• Hợi (21-23 giờ): Lúc lợn ngủ say nhất.

Lục thập hoa giáp

60 tổ hợp Can Chi

Người ta ghép một can với một chi để tạo thành tên gọi chính thức của những cái cần đặt tên (ngày, giờ, tháng, năm v.v...) bắt đầu từ can Giáp và chi Tý tạo ra Giáp Tý, sau đó đến can Ất và chi Sửu tạo ra Ất Sửu và cứ như vậy cho đến hết (Bính,..., Quý) và (Dần..., Hợi). Sự kết hợp như vậy tạo thành một chu kì, hết can (hoặc chi) cuối cùng thì nó tự động quay trở lại cho đến tổ hợp cuối cùng là Quý Hợi. Có tổng cộng 60 (bằng bội số chung nhỏ nhất của 10 và 12) tổ hợp khác nhau của 10 can và 12 chi. Một chi có thể ghép với năm can và một can là sáu chi. 60 tổ hợp can chi, được gọi làLục thập hoa giáp bao gồm:

1. Giáp Tý
2. Ất Sửu
3. Bính Dần
4. Đinh Mão
5. Mậu Thìn
6. Kỷ Tỵ
7. Canh Ngọ
8. Tân Mùi
9. Nhâm Thân
10. Quý Dậu
11. Giáp Tuất
12. Ất Hợi
13. Bính Tý
14. Đinh Sửu
15. Mậu Dần
16. Kỷ Mão
17. Canh Thìn
18. Tân Tỵ
19. Nhâm Ngọ
20. Quý Mùi
21. Giáp Thân
22. Ất Dậu
23. Bính Tuất
24. Đinh Hợi
25. Mậu Tý
26. Kỷ Sửu
27. Canh Dần
28. Tân Mão
29. Nhâm Thìn
30. Quý Tỵ
31. Giáp Ngọ
32. Ất Mùi
33. Bính Thân
34. Đinh Dậu
35. Mậu Tuất
36. Kỷ Hợi
37. Canh Tý
38. Tân Sửu
39. Nhâm Dần
40. Quý Mão
41. Giáp Thìn
42. Ất Tỵ
43. Bính Ngọ
44. Đinh Mùi
45. Mậu Thân
46. Kỷ Dậu
47. Canh Tuất
48. Tân Hợi
49. Nhâm Tý
50. Quý Sửu
51. Giáp Dần
52. Ất Mão
53. Bính Thìn
54. Đinh Tỵ
55. Mậu Ngọ
56. Kỷ Mùi
57. Canh Thân
58. Tân Dậu
59. Nhâm Tuất
60. Quý Hợi

Bảng "Chu kỳ 60 năm"

Bảng tra nhanh: Chu kỳ Can Chi 60 năm 

	Giáp	Ất	Bính	Đinh	Mậu	Kỷ	Canh	Tân	Nhâm	Quý
Tý	1		13		25		37		49
Sửu		2		14		26		38		50
Dần	51		3		15		27		39
Mão		52		4		16		28		40
Thìn	41		53		5		17		29
Tỵ		42		54		6		18		30
Ngọ	31		43		55		7		19
Mùi		32		44		56		8		20
Thân	21		33		45		57		9
Dậu		22		34		46		58		10
Tuất	11		23		35		47		59
Hợi		12		24		36		48		60