Những điều cần biết về bệnh lao ở trẻ

Thuốc chủng ngừa lao tại một trung tâm sức khỏe ở Rukogo, Kayanza,
 phía bắc Burundi, ảnh chụp hôm 23 tháng 9 năm 2013.

Việt Hà, phóng viên RFA

Nhân ngày thế giới phòng chống lao 24 tháng 3 vừa qua, một nghiên cứu mới của các nhà khoa học Mỹ cho thấy hiện có khoảng 1 triệu trẻ em trên toàn thế giới mắc bệnh lao, trong đó 32.000 trẻ bị nhiễm lao kháng thuốc. Thực tế này đặt ra những lo ngại về việc chẩn đoán cũng như điều trị bệnh lao ở trẻ hiện nay. Mời quý vị tìm hiểu chủ đề này trong trang tạp chí sức khỏe đời sống do Việt Hà phụ trách:

Lao ở trẻ - mối nguy khó biết

Ho, sốt, mệt mỏi, biếng ăn  là dấu hiệu thường thấy khi trẻ ốm. Thường thì chỉ cần cho trẻ uống thuốc giảm sốt, uống nhiều nước và nghỉ ngơi, bệnh sẽ qua. Nhưng đó là khi trẻ chỉ bị cảm cúm thông thường. Đôi khi trẻ khó thở, bác sĩ cũng có thể chẩn đoán trẻ bị hen vì đó là dấu hiệu thường thấy của hen suyễn. Trong nhiều trường hợp, cha mẹ, thậm chí bác sĩ không nghĩ rằng có thể trẻ đang bị lao, bởi vì những triệu chứng này cũng có thể là các triệu chứng của lao.

Mặc dù lao không phải là căn bệnh phổ biến nhất ở trẻ hiện nay, nhưng theo kết quả một nghiên cứu mới đây của các nhà khoa học Mỹ, được công bố trên tạp chí y học Lancet hôm 23 tháng 4 vừa qua, có khoảng 1 triệu trẻ trên toàn thế giới bị nhiễm lao mỗi năm. Trong số này có khoảng 40% số trẻ nhiễm lao ở các nước Đông Nam Á, và 28% trẻ ở các nước châu Phi. Hãng tin AFP hôm 24 tháng 3 trích lời chuyên gia Ted Cohen thuộc trường đại học Sức khỏe Cộng đồng Harvard cho biết ước tính mới đã đưa con số trẻ nhiễm lao cao gấp đôi con số mà Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) cung cấp hồi năm 2011 và gấp 3 lần con số trẻ nhiễm lao được báo cáo chính thức hàng năm trên toàn cầu.

Theo ACTION, một chiến dịch kết hợp của các tổ chức quốc tế về phòng chống các loại bệnh dịch do nghèo đói, con số những trường hợp trẻ được báo cáo có nhiễm lao trên toàn cầu thấp chủ yếu là do không có nhiều trẻ được chẩn đoán nhiễm lao và thiếu các thông tin về lao ở trẻ. Bà Mandy Slutsker, chuyên gia nghiên cứu của ACTION cho biết:

Lao ở trẻ rất khác so với ở người lớn. Phần đông trẻ khi xét nghiệm đờm không thấy có kết quả dương tính và vì vậy không được phát hiện nếu chỉ sử dụng biện pháp chẩn đoán thông thường sẵn có.
-Bà Mandy Slutsker

“Phần lớn các nước chỉ báo cáo trường hợp trẻ được xét nghiệm đờm dương tính ở trẻ nhưng chỉ có khoảng 10 đến 15% số trẻ xét nghiệm đờm dương tính, vì vậy các chuyên gia tin là phần lớn trẻ bị nhiễm lao không được báo cáo. Ngoài ra có những triệu chứng lao ở trẻ giống như viêm phổi nên có khi bị chẩn đoán nhầm là viêm phổi.”

Nguyên nhân số trẻ được chẩn đoán nhiễm lao thấp thường được xác định là do những khó khăn trong quá trình chẩn đoán lao ở trẻ. Bà Mandy Slutsker giải thích:

“Lao ở trẻ rất khác so với ở người lớn. Phần đông trẻ khi xét nghiệm đờm không thấy có kết quả dương tính và vì vậy không được phát hiện nếu chỉ sử dụng biện pháp chẩn đoán thông thường sẵn có. Việc chẩn đoán lao ở trẻ rất khó vì nhiều nguyên nhân. Một trong những nguyên nhân đó là trẻ không có nhiều đờm trong khi hiện tại chúng ta sử dụng biện pháp xét nghiệm đờm là chính nên việc chẩn đoán cho trẻ càng khó. Ngoài ra trẻ cũng không thường than phiền hay nói được là mình ốm. Khi trẻ quá nhỏ thì các em không thể nói cụ thể các triệu chứng của mình nên rất khó biết là trẻ có dấu hiệu gì và liệu đó có phải là lao hay không.”

Người bị nhiễm lao thường là do tiếp xúc với vi khuẩn lao từ không khí. Lao có hai loại gồm lao phổi và lao ngoài phổi. Trẻ nhỏ khi đã bị nhiễm lao thường dễ bị mắc các loại lao ngoài phổi nguy hiểm, điển hình là lao màng não rất dễ dẫn đến tử vong.

Theo WHO, có đến 200 trẻ dưới 15 tuổi tử vong mỗi ngày trên toàn thế giới vì nhiễm lao.

Nhiễm lao kháng thuốc ở trẻ

Điểm đáng chú ý trong nghiên cứu mới về lao ở trẻ là con số trẻ bị nhiễm lao kháng thuốc. Theo báo cáo này thì có đến 32.000 trẻ trên toàn thế giới bị nhiễm lao kháng thuốc mỗi năm. Nói về lao kháng thuốc, bác sĩ Mario Raviglione, người đứng đầu chương trình chống lao của WHO giải thích:

Số trẻ em dưới 15 tuổi nhiễm lao tại các châu lục theo thống kê của Lancet năm 2010. AFP PHOTO.

“Định nghĩa về lao kháng nhiều thuốc là người đó đã kháng ít nhất một trong hai loại mạnh này là hai loại thuốc quan trọng nhất. Và khi bạn đã mất khả năng hồi phục với hai loại thuốc trên thì bạn còn lại loại thuốc ở dòng 2 là dòng nhẹ hơn và đó là lý do người bệnh phải điều trị lâu hơn là 20 hay 24 tháng thay vì 6 tháng thông thường. Không những thuốc yếu hơn, ngoài ra loại thuốc này còn độc hơn. Như vậy là khả năng chữa khỏi bệnh hoàn toàn cho người bệnh thấp hơn vì có khi bạn phải ngừng 1hay 2 loại thuốc vì độc và nó cũng là các thuốc yếu hơn.”

Theo bác sĩ Tường Oanh, chuyên khoa lao phổi, Trung Tâm Lao và Bệnh Phổi Phạm Ngọc Thạch thành phố Hồ Chí Minh, người bị nhiễm lao kháng thuốc là do các nguyên nhân sau đây:

“Người bệnh nhiễm phải một chủng vi trùng nào đó mà nó đã đã bị kháng từ đầu hoặc là do người bệnh trong quá trình điều trị uống thuốc điều trị lao mà không tuân thủ điều trị đúng, dẫn đến lao kháng thuốc. Nói tóm lại là có hai loại lao kháng thuốc: lao kháng thuốc thứ phát là do người bệnh mà ra, tức là lúc đầu tiên bị nhiễm thì con vi khuẩn đó là một con vi khuẩn bình thường nhưng mà do uống thuốc không đến nơi đến chốn dẫn đến là làm cho nó kháng thuốc. Lao kháng thuốc nguyên phát, có nghĩa rằng người bệnh ngay từ đầu đã bị nhiễm phải con vi trùng lao mà nó đã kháng thuốc sẵn rồi, bị nhiễm từ một người khác mà kháng thuốc qua.”

Trẻ bị nhiễm lao nói chung và lao kháng thuốc nói riêng thường là do một số những nguyên nhân nhất định, trong đó phổ biến nhất là do tình trạng đói nghèo, thiếu dinh dưỡng ở các nước nghèo, đang phát triển, tiếp đến là do nguyên nhân trẻ nhiễm HIV và không được điều trị kịp thời. Chuyên gia Mandy Slutsker cho biết:

“Có những trẻ dễ có khả năng bị nhiễm lao hơn so với các trẻ khác. Đó là những trẻ sống trong điều kiện nghèo đói, thiếu không khí, trẻ quá nhỏ tuổi, đặc biệt trẻ dưới 2 tuổi rất dễ bị nhiễm các loại lao nặng. Suy dinh dưỡng cũng là một nhân tố. Trẻ sơ sinh suy dinh dưỡng và có nhiễm HIV cũng nằm trong số trẻ có nguy cơ dễ bị nhiễm lao. Trẻ có HIV có hơn 20 lần nguy cơ nhiễm lao so với bình thường và là nguyên nhân thứ 3 dẫn đến tử vong trong trẻ bị nhiễm HIV. Nhân tố cuối cùng khiến trẻ dễ bị nhiễm lao là từ mẹ vì trẻ thường ở với mẹ nhưng trẻ bị nhiễm lao từ mẹ chủ yếu là do tiếp xúc với không khí chứ rất ít trường hợp trẻ bị nhiễm lao từ mẹ trong lúc sinh vì mẹ đã bị nhiễm lao.”

Điều trị và phòng tránh lao ở trẻ

Các xét nghiệm lao cho trẻ được Cơ quan Phòng chống và Kiểm soát bệnh dịch Hoa Kỳ (CDC) đưa ra bao gồm xét nghiệm trên da hoặc xét nghiệm máu. Việc xét nghiệm trên da được ưu tiên dùng cho trẻ dưới 5 tuổi vì an toàn hơn. Tất cả trẻ có xét nghiệm lao dương tính, có triệu chứng của lao hoặc có tiếp xúc với người bị lao đều phải được yêu cầu phải có kiểm tra y tế bao gồm chụp X-quang.

Theo các chuyên gia y tế hiện tại, việc điều trị lao cho trẻ về cơ bản cũng gần giống như người lớn. Trẻ bị lao, được điều trị bởi nhiều loại thuốc chống lao trong thời gian từ 6 đến 9 tháng. Điều quan trọng là trẻ cần được điều trị theo đúng hướng dẫn của bác sĩ để tránh trường hợp trẻ bị lao kháng thuốc do không uống thuốc đúng liều.

Không có một loại thuốc lao riêng cho trẻ. Cơ bản việc điều trị kê đơn cho trẻ mà bác sĩ dựa vào là cân nặng và tuổi của trẻ. Điều này dẫn đến nguy cơ cho trẻ thuốc quá liều.
-Bà Mandy Slutsker

Theo WHO, tỷ lệ điều trị khỏi hoàn toàn ở người bệnh bị lao kháng thuốc thấp hơn so với người bị nhiễm lao thông thường. Tỷ lệ khỏi bệnh ở người bị lao thường là khoảng 90%, trong khi ở người bị lao kháng thuốc, tỷ lệ này chỉ khoảng 70 đến 75%. Mặc dù trẻ có nguy cơ bị nhiễm lao nói chung và lao kháng thuốc nói riêng cao hơn so với người lớn, nhưng đổi lại, phần lớn trẻ có đáp ứng tốt với thuốc.

Tuy nhiên, theo chuyên gia của ACTION, việc điều trị lao cho trẻ nói chung hiện vẫn có những khó khăn nhất định.

“Không có một loại thuốc lao riêng cho trẻ. Cơ bản việc điều trị kê đơn cho trẻ mà bác sĩ dựa vào là cân nặng và tuổi của trẻ. Điều này dẫn đến nguy cơ cho trẻ thuốc quá liều. Cách tốt nhất mà WHO khuyến cáo là cho trẻ uống được một viên thuốc mỗi ngày, đây là một viên kết hợp của nhiều loại thuốc. Hiện tại thì trẻ có thể phải uống đến 15 viên một ngày trong vòng 6 tháng. Mà trẻ thì không thích uống thuốc nên không dễ cho trẻ uống thuốc nhất là 15 viên thuốc cỡ cho người lớn mỗi ngày.”

Trẻ bị lao kháng thuốc cũng có thể được chữa khỏi hoàn toàn nhưng trẻ cũng phải chịu những tác dụng phụ nhất định.

“Lao kháng thuốc ở trẻ có thể được chữa khỏi nhưng rất tốn kém và công phu. Có nhiều loại thuốc hiện đang sử dụng để điều trị lao kháng thuốc có độc tố mạnh với trẻ. Khoảng 25% trẻ có các phản ứng phụ mạnh từ các thuốc này. Nó bao gồm mất thính giác cả đời, buồn nôn.”

Hiện nay tại nhiều nước đang phát triển, trong đó có Việt Nam, trẻ được khuyên tiêm phòng lao. Loại vaccine được sử dụng là BCG. Tuy nhiên việc tiêm chủng này không được khuyến khích ở Mỹ vì tỷ lệ người bị nhiễm lao thấp. Ngoài ra vaccine này tỏ ra không hiệu quả đối với trẻ nhiễm HIV.

Việc phòng tránh lao ở trẻ hiện được coi là ưu tiên hàng đầu trong nỗ lực giảm con số trẻ bị nhiễm lao trên toàn thế giới. Vào năm ngoái, WHO và các tổ chức về y tế, sức khỏe của thế giới đã cùng nhau đưa ra một chương trình cụ thể trong việc phòng tránh lao ở trẻ với mục tiêu đưa con số trẻ tử vong do lao xuống con số 0 với ngân quỹ ước tính lên đến hơn trăm triệu đô la. Ngoài ra, các chuyên gia y tế cũng kêu gọi khả năng xem xét tiến hành các thử nghiệm lâm sàng ở trẻ khi cần thiết. WHO cũng kêu gọi các nhà khoa học nghiên cứu tìm ra một loại thuốc kết hợp để giảm số thuốc mà trẻ bị lao phải uống mỗi ngày như hiện nay.

Tạp chí sức khỏe đời sống tuần này xin tạm dừng tại đây. Việt Hà cảm ơn quý vị đã quan tâm theo dõi. Xin quý vị chia sẻ các thông tin và những đóng góp về các vấn đề y tế, sức khỏe đến trang tạp chí sức khỏe đời sống tại email vietha@rfa.org hoặc www.facebook.com/vietharfa

Việt Hà xin chào tạm biệt quý vị và xin hẹn gặp lại vào sáng thứ ba tuần tới.